თამაზ გოგოლაძე / Tamaz Gogoladze
ახალგაზრდა მეცნიერთა ცენტრი საქართველოს სიძველენი/ Center of Young Scientists Antiquities of Georgia
კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი / Korneli Kekelidze National Center of Manuscripts
As it is known, in the 15th-16th centuries the feudal family of the Avalishvilis gained influence and power in Tory region (nowadays Borjomi Gorge). Sadgeri church of St. George was the center, as well as the burial church of these feudal lords. The surviving tombstones found in the church court belong to ecclesiastics and range in date from the 19th to 20th centuries. A question arises: if in the 15th and 16th centuries Sadgeri was the center and burial church of the Avalishvilies’ feudal family, why did not the tombs of the family representatives survive? The answer can be found in a letter preserved in the private archives of Eqvtime Taqaishvili (1863-1953) under the number 1983. The following is mentioned in the accompanying note: “This is how were the Georgian architectural monuments, churches and monasteries destructed during the Tsarism not only in remote regions, but even in the areas like the Borjomi Gorge, which was the property of the Great Duke Mikhail Nikolaevich and later on of Nikolai Mikhailovich, his son. A letter written by Vasili Taganashvili, a postman from Akhaltsikhe, shows how the history was wiped out. The letter was written by him in June 1911 and was addressed to me.”
Here follows the complete text of the letter:
M.Z.
What a disaster on our heads? What a misfortune has brought a croaking black raven? What do they want from a handful of people?… What have we done wrong or what is to be divided between us? That’s the point მ.ზ. On 25 of this month I was visiting Borjomi. I went to the spa park for strolling. This is what did I see there. Steward of the Great Duke had invited an archaeologist from Moscow, who had excavated graves of our ancestors in the village of Sadgeri. From there they have removed carved tombstones and bones. After that they have visited the Mtsvane Monastery at a distance of 9 versts from Borjomi, and have taken a large plaque off the wall. The plaque bears images of Georgian princes and is accompanied by an inscription in Georgian khutsuri script. They have transported it to the spa park. It still lies there. I have heard that they are going to take it to Russia. They also intend to excavate ancient fortresses and towers. Nobody can contradict them; moreover they are accompanied by police-officer and constables. They claim that this is the Great Duke’s estate, therefore they can act as they see fit. We don’t see the way out and await for your assistance.
Looking forward to your prompt reply.
Written by postman from Akhaltsikhe Vasili E. Taganashvili
25.VI.1911. Akhaltsikhe
My address is as follows: г. Ахалцихе почт. тел. контора В . Е. Таганашвили
After receiving this message, I sent a letter on behalf of the Georgian Society for History and Ethnography to the Great Duke and asked him to forbid his officials to act in this way. In his reply sent through Prince Mukhranski, the Great Duke wrote that he was not aware of the above actions, and that he had issued a strict order forbidding his officials to act in the same way” (Eqvtime Taqaishvili, #1983).
As we learn from the letter, Vasil Taganashvili, a postman from Akhaltiskhe, informed Eqvtime Taqaishvili about the poor state of Sadgeri and Chitakhevi monasteries. According to him, the ruler of Borjomi had invited an archaeologist from Moscow and had taken him to Sadgeri. From there they have removed carved gravestones and bones of the Avalishvilies. Based on the above letter, it is possible to state that till 1911 tombstones of the members of the Avalishvilies’ feudal family lay in the courtyard of the Sadgeri church. In 1911 these carvings were removed from the site and transported to the spa park of Borjomi. This is the reason for the lack of the Avalishvilies’ tombstones in the court of Sadgeri church.
We also learn from the letter that after finalizing work at Sadgeri, they have moved on to Mtsvane (Chitakhevi) Monastery from the wall of which they had taken off a large plaque with images of Georgian princes, accompanied by an inscription in asomtavruli script. The plaque and carvings were transported to the spa park in Borjomi.
According to Vasil Taganashvili, the above-mentioned individuals intended to transport the artifacts to Moscow. Vasil Taganashvili asked for Eqvtime Taqaishvili’s assistance. The latter had written a letter to Romanov, who had replied him through certain Mukhranski stating that he was unaware of these actions of his officials.
At the end of the 19th century and beginning of the 20th century, a number of foreign travelers have visited Borjomi. Taking this into consideration, I attempted to search for copies or notes concerning the inscriptions in diaries. To accomplish this task I worked at the Museum of local lore, history and economy, though did not find there anything of interest.
Thus, the above archive document contains important accounts about inscriptions of Sadgeri and Chitakhevi churches, which unfortunately vanished as a result of rivalry between members of the Royal family of the Romanovs and of the feudal house of the Avalishvilies.
როგორც ცნობილია, ავალიშვილთა ფეოდალური საგვარეულო XV-XVI საუკუნეებში დაწინაურდა ძველი თორის მხარეში (ახლანდელი ბორჯომის ხეობაში). აღნიშნული სათავადოს ცენტრი და შესაბამისად ფეოდალური საძვალე სადგერის წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესია იყო. დღეისათვის სადგერის ეკლესიის ეზოში შემორჩენილი აქ მოღვაწე სასულიერო პირების საფლავის ქვების ქრონოლოგია მოგვიანო ხანით, კერძოდ, XIX-XX საუკუნეებით განისაზღვრება. ჩნდება ლოგიკური კითხვა – თუ XV-XVI საუკუნეების განმავლობაში ავალიშვილთა ფეოდალური სახლის ცენტრი სადგერი იყო და შესაბამისად საძვალე ეკლესიაც, სად გაქრა ამ პერიოდში მოღვაწე აღნიშნული ფეოდალური სახლის წევრთა საფლავები?
ამ კითხვაზე სრულად პასუხის გაცემის მიზნით გთავაზობთ ექვთიმე თაყაიშვილის (1863-1953 წწ.) პირად არქივში დაცულ #1983 წერილის ტექსტს სრული სახით, სადაც ვკითხულობთ: „როგორ იშლებოდა ქართული ხუროთმოძღვრების ძეგლები ეკლესია მონასტრები ცარიზმის დროს არა თუ მიყრუებულ ადგილებში, არამედ ისეთ თვალსაჩინო ადგილებში, როგორიც ბორჯომის ხეობა იყო და რომელიც შეადგენდა დიდი მთავრის მიხეილ ნიკოლოზის ძის კუთვნილებას და შემდეგ მისი შვილისას – ნიკოლოზ მიხეილის ძისას.
ამის მაჩვენებელია ახალციხის ფოსტალიონის ვასილ ტაგანაშვილის წერილი, რომელიც დაწერილია 1911 წლის ივნისს; რომელიც მე გამომიგზავნა.
აი ეს წერილი:
მ.ზ.
ეს რა უბედურებაა ჩვენს თავზე. ეს რა შავი ყორანი დაგვჩხავის თავზე, რა უნდათ ამ პატარა მუჭა ხალხთან . . . . რას უშავებთ ან რა გვაქვს მათთან გასაყოფი. აი საქმე ამაშია მ.ზ 25 ამა თვეს ვიყავი დაბა ბორჯომში. წავედი სასეირნოდ მინერალურ პარკში და ვნახე შემდეგი. ბორჯომის ველიკი კნიაზის უპრავლაიუშს მოუყვანია მოსკოვიდან ვიცხა არხეოლოგი წამოუყვანია სოფელ სადგერში და გადაუთხრევინებია ძველი წინაპართა საფლავები, სადაც ძვირფასი საფლავების ჩუქურთმები წამოუღიათ ადამიანის ძვლები. იქიდან წასულან მწვანე მონასტერში ბორჯომიდან 9 ვერსოს მანძილია და გამოუღიათ ერთი დიდი ქვა, რომლებზედაც დახატულია ქართველი ბატონიშვილები და ქართულ ხუცურ წარწერით ჩამოუტანიათ მინერალურ პარკში და დღესაც იქ აწყვიან. როგორც გავიგე თურმე რუსეთში მიაქვთ. კიდოვ მიდიან ძველ ციხეკოშკების ამოსათხრელად. ვერავინ ხმას ვერა სცემ, თან ბოქაული და სტრაჟნიკები დასდევენ კაცს მათთვინ ხმა ვერ გაუცია. ეს ველიკი კნიაზის იმენიაო და რაც გვინდა იმას ვიზამთო და ეხლა არ ვიცით რა გზას დავადგეთ თქვენგნით ველით შველას.
პასუხს ველით საჩქაროთ.
გწერს ახალციხის ფოსტალიონი ვასილი. ე. ტაგანაშვილი
25/VI 1911 წ. ქ. ახალციხე.
ჩემი ადრესი г. Ахалсихе почт. тел. контора В. Е. Таганашвили
ამ წერილის შემდეგ ჩვენ <მე> მივმართ{ეთ}Eქართ{ული} საისტ{ორიო} და საეთნოგ{რაფიო} საზ{ოგადოებ}ის სახელით ველიკი კნიაზს წერილით და ვთხოვე ასეთი საქციელი აეკრძალა მისი მოხელეებისათვის. ველიკი კნიაზმა მუხრანსკის საშუალებით მაცნობა, რომ ეს მან არ იცოდა და რათქმაუნდა სასტიკი ბრძანება გასცა, იმის შესახებ, რომ მის მოხელეებს ამის მსგავსი რამ აღარ ჩაედინათ“ (ექვთიმე თაყაიშვილი #1983).
როგორც აღნიშნული წერილიდან ვიგებთ, ახალციხელი ფოსტალიონი ვასილ ტაგანაშვილი წერს ექვთიმე თაყაიშვილს ბორჯომის ხეობის ძეგლების, კერძოდ, სადგერისა და ჩითახევის მონასტრების სავალალო მდგომარეობის შესახებ. მისი თქმით, ბორჯომის მმართველს მოსკოვიდან ჩამოუყვანია ვინმე არქეოლოგი და წაუყვანია სადგერში, სადაც მათ გაუთხრიათ ავალიშვილთა ფეოდალური სახლის წევრთა საფლავები. მათ წამოუღიათ საფლავის ჩუქურთმები და გარდაცვალებულ ავალიშვილთა ძვლები. ამ წერილის საფუძველზე, შეგვიძლია თამამად განვაცხადოთ, რომ 1911 წლამდე სადგერის ეკლესიის ეზოში მიმობნეული იყო ავალიშვილთა ფეოდალური საგვარეულოს წარმომადგენელთა საფლავის ქვები, ხოლო 1911 წელს ისინი წამოუღიათ სადგერიდან და ბორჯომის პარკში ჩამოუტანიათ.
აქედან გამომდინარე, სრულიად ნათელია თუ დღეისათვის რატომ არ იხილვება სადგერის ეკლესიის ეზოში არცერთი ავალიშვილის საფლავის ქვა.
აღნიშნული წერილის მიხედვით იმასაც ვიგებთ, რომ ამის შემდეგ ისინი წასულან მწვანე (ჩითახევის) მონასტერში, საიდანაც გამოუღიათ ერთი დიდი ქვა ბატონიშვილების გამოსახულებით, რომელსაც ჰქონია ასომთავრული წარწერები. ეს ქვაც ავალიშვილთა საფლავის ქვების ჩუქურთმებისა და ნეშტების მსგავსად ბორჯომის პარკში ჩამოუტანიათ. ვასილ ტაგანაშვილისავე ინფორმაციით, აღნიშნული პირები ამ ყოველივეს წაღებას მოსკოვში აპირებდნენ. ამ ყოველივეს შემდეგ, ვასილ ტაგანაშვილი ექვთიმესაგან დახმარებას ითხოვს. ექვთიმე თაყაიშვილს თავის მხრივ მიუწერია წერილი რომანოვისადმი, რომელსაც მიუცია პასუხი ვიღაც მუხრანსკის პირით, რომ მან არაფერი არ იცოდა აღნიშნული ფაქტის შესახებ.
XIX საუკუნის ბოლოსა და XX საუკუნის დასაწყისში ბორჯომს არაერთი უცЂხოელი მოგზაური ეწვია. აქედან გამომდინარე, დავინტერესდით რომელიმე მოგზაურს ხომ არ ჰქონდა გადაღებული ან აღნიშნული თავის მოგზაურობის დღიურში აღნიშნული წარწერების შესახებ და ამ მიზნით მივმართეთ ბორჯომის მხარეთმცოდნეობის მუზეუმს, თუმცა ვერაფერ ხელმოსაჭიდს ვერ მივაკვლიეთ.
ამრიგად, აღნიშნლი სარქვო ცნობა წარმოადგენს მეტად მნიშვნელოვან ცნობას სადგერისა და ჩითახევის ეკლესიების წარწერების შესახებ, რომელიც სამწუხაროდ რომანოვების წარმომადგენლებსა და ავალიშვილთა ფოდალური სახლის წევრებს შორის ჩამოვარდნილი დავის გამო განადგურდა და ჩვენამდე ვერ მოაღწია.
(თამაზ გოგოლაძე. ბორჯომის ხეობის ისტორიული და ხუროთმოძღვრული ძეგლები (გზამკვლევი). თბ. 2014, გვ.185-192. / Tamaz Gogoladze. Historical and architectural monuments of the Borjomi Gorge (Guidebook), Printing-House Universal, pp. 185-192, Tbilisi, 2014 Year)
Antiquites of Georgia 