გიორგი გალატოზთა ზედა დამდეგის უცნობი წარწერა რუისის ღმრთისმშობლის ტაძრიდან. ირაკლი გელაშვილი. / AN UNKNOWN INSCRIPTION OF GIORGI, `THE OVERSEER OF MASONS~, FROM THE CHURCHOF THE MOTHER OF GOD IN RUISI. Irakli Gelashvili.
1679 წ. უცნობი სააღმშენებლო წარწერა ცხრუკვეთის წმიდა მარინეს სახელობის ეკლესიიდან, გიორგი აბაშიძისა და მისი მეუღლის მართას მოხსენიებით და მისი მნიშვნელობა აბაშიძეთა ფეოდალური სახლის ისტორიისათვის / An Unknown Construction Inscription of 1679 s from the St. Marine Church of Tskhrukveti, with the Mention of George Abashidze and his spouse Marta and its importance for the History of the Abashidzes feudal house.
არსენ მანგლელის 1667 წლის სამშენებლო წარწერა მანგლისის ტაძრიდან და მისი მნიშვნელობა აბაშიშვილთა ფეოდალური სახლის ისტორიისათვის
თამაზ გოგოლაძე
წინამდებარე ნაშრომში განვიხილავთ მანგლისის ტაძრის გალავნის აღმოსავლეთ კედელში არსებული შესასვლელის თავზე მოთავსებულ, 1667 წლის არსენ მანგლელის სამშენებლო წარწერას. შევეცდებით კიდევ ერთხელ ქართული დიპლომატიკური ძეგლების საფუძველზე აღნიშნულ სამშენებლო წარწერაში მოხსენიებული არსენ მანგლელის ფეოდალური სახლის კუთვნილების საკითხის გარკვევას. ქართულ ისტორიოგრაფიაში (გურამ ჯანდიერი, გულიკო მჭედლიძე) დღემდე მყარად არის დამკვიდრებული შემდეგი მოსაზრება, რომლის მიხედვითაც ამ სამშენებლო წარწერაში მოხსენიებულ არსენ მანგლელს ბარათაშვილთა ერთ-ერთ განშტოებას, სახელდობრ, გერმანოზიშვილთა ფეოდალურ ოჯახს მიაკუთვნებენ. ჩვენი აზრით, ქართულ სპეციალურ ლიტერატურაში დამყარებული აღნიშნული მოსაზრება არ შეესაბამება რეალობას და ჩვენი მხრიდან კიდევ ერთხელ გადახედვას მოითხოვს. Continue reading არსენ მანგლელის 1667 წლის სამშენებლო წარწერა მანგლისის ტაძრიდან და მისი მნიშვნელობა აბაშიშვილთა ფეოდალური სახლის ისტორიისათვის
https://www.facebook.com/photo.php?fbid=1208065855881049&set=a.1208065005881134.1073741835.100000329374558&type=3&theater
ფოთოლეთის ეკლესიის ნაკაწრი წარწერები და მათი ისტორიულ-წყაროთმცოდნეობითი ანალიზი / Graffiti from the Potoleti Church and their Analysis by Means of Historical and Source Study Methods
თამაზ გოგოლაძე, ირაკლი გელაშვილი, ნინო ხარშილაძე
Tamaz Gogoladze, Irakli Gelashvili, Nini Kharshiladze
Several opinions have been circulating among Georgian scholars about location of the Kviriketsmida Monastery until now. Based on historical-geographical and architectural analysis, certain scholars (D. Khoshtaria) identified Kviriketsmida with Potoleti church.
In a course of archaeological excavations of the monastery in 2008, a cist was unearthed within the north cloister, to the west of the prothesis. Seven graffiti in mixed nuskhuri and mkhedruli scripts were found on the cist lead-tombstone. In spring and summer 2014 we have visited the site several times with the purpose of studying these inscriptions. We have made paleographic copies of the graffiti and have photographed them. In situ study of the graffiti has shown that by content they belong to supplication inscriptions. Based on paleographic peculiarities, we have dated the graffiti to the 11th century.
Supplications found in the fifth and sixth inscriptions out of the seven graffiti on the cist lead are addressed to St. George. This fact contradicts to identification of Kviriketsmida with Potoleti church (D. Khoshtaria) accepted by Georgian scholars lately. On the contrary, the both above-mentioned inscriptions indicate that the Potoleti church was a branch of St. George Monastery. Otherwise, individuals mentioned in the inscriptions would have asked for assistance from St. Kvirike. But as we have noted above, their supplications are addressed to St. George. It is hard to believe that the name of the monastery built in the 9th c. – first half of the 10th century, by the 11th century was already forgotten.
In spite of the fact that the unearthed slab with graffiti was used as a tombstone, we consider it a secondary use stone, because it is hard to believe that the 11th-century graffiti on a tombstone could have survived till now. We are not aware of such cases in the Georgian epigraphy. On the other hand, supplication inscriptions were often scratched on exterior and interior walls of churches. We have examined walls of the Potoleti church and found out that the stones similar to the tombstone under consideration are abundantly used in the masonry of the church interior. Based on this, we consider that initially the slab with graffiti was a part of the church interior decoration.
Thus, based on the analysis of graffiti from Potoleti church we have refuted consideration about identification of Kviriketsmida with Potoleti church (D. Khoshtaria) accepted by Georgian scholars lately.
ფოთოლეთის მონასტერი ბორჯომის რაიონში, სოფელ ახალდაბიდან სამხრეთით 5 კილომეტრის მანძილზე, მთის ოდნავ გავაკებულ ფერდზე მდებარეობს. ტაძარს, მისი არქიტექტურული მონაცემების საფუძველზე, IX-X საუკუნის I ნახევრით ათარიღებენ.
1939 წელს ფოთოლეთის ეკლესიის შენობაში სიძველეთა კომიტეტის მიერ ჩატარდა არქეოლოგიური გათხრები, რომელსაც ხელმძღვანელობდნენ რ. მეფისაშვილი და ზ. მაისურაძე. ამ დროს გამოვლინდა ტაძარში X საუკუნის კანკელი (აღნიშნული კანკელის თარიღს პირველად ქართულ სამეცნიერო ლიტერატურაში გვაძლევს რენე შმერლინგი იხ. რ. შმერლინგი 1954 : 46; Шмерлинг Р. 1962 : 53-54.) და კარნიზის დეკორატიული მორთულობისათვის განკუთვნილი სამკუთხედის ფორმის ბოლოების მქონე კრამიტები, რომელთა ჩაღრმავებულ სამკუთხედებში მოქცეულია ერთმანეთის პირისპირ მდგომი ირმების რელიეფური გამოსახულებები. ფოთოლეთის ეკლესიის ძველი კანკელის ფრაგმენტები ამჟამად შალვა ამირანაშვილის სახელობის საქართველოს ხელოვნების მუზეუმში ინახება (ფოთოლეთის კანკელის შავ-თეთრი ფოტოები იხ. Mepisaschwili R, W. Zinzadze. 1977 : 240-241), რომლის მარცხენა ბოძის სიგრძეზე მოთავსებულია ნაკაწრი წარწერები. Continue reading ფოთოლეთის ეკლესიის ნაკაწრი წარწერები და მათი ისტორიულ-წყაროთმცოდნეობითი ანალიზი / Graffiti from the Potoleti Church and their Analysis by Means of Historical and Source Study Methods
„ორი ქვაზედ დაწერილი გუჯარი“ და მისი მნიშვნელობა XVIII საუკუნის დასაწყისის კახეთის სამეფოს ისტორიისათვის[1] / “Two Documents Written on Stone” and their Significance for History of the Kingdom of Kakheti at the Beginning of the Eighteenth Century
თამაზ გოგოლაძე / Tamaz Gogoladze
ახალგაზრდა მეცნიერთა ცენტრი საქართველოს სიძველენი/ Center of Young Scientists Antiquities of Georgia
კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი / Korneli Kekelidze National Center of Manuscripts
Georgian historical documents are authentic sources for studying history of Georgia. Legal acts carved in stone belong to a separate group of historical documents.
The paper concerns two documents written on the stone surfaces. Information about the texts under the title Two Documents Written on Stone was published by Eqvtime Takaishvili in a newspaper Tsnobis Purceli, issue no. 1362 of January 23, 1901. By that time the texts were kept at the library of the Society for Spreading the Literacy. Unfortunately, we did not succeed in identifying recent location of the above-mentioned texts. Probably they were lost or obliterated after 1901.
According to the first document, King Gorgasali donated territory with its mountain, valley and cultivated land to the Tushetians in return for certain services to the King. The Tushetians killed Alvanishvili from Parsma during the capture of Gveleti and Eldari fortresses. It was for this service King Gorgasali donated them the land. Apart from that, the Tushetians were granted a tax reduction by the King: only one sheep per flock. Prince Archil and mouravi (appointed royal official) Zakaria are mentioned as overlookers. Bishop Davit of Cheremi wrote the document.
According to another document, King Gorgasali had donated the Upper and Lower Chailuri with its fields, spring and mill to the Mother of God of Cheremi. This document was also written by Bishop Davit of Cheremi. Prince Archil and mouravi Zakaria are also mentioned in the document.
Eqvtime Takaishvili considered that Prince Archil is a future King Archil II. Based on this consideration, he dated the document to the second half of the seventeenth century, or more precisely, to the years of the King’s reign, 1664-1675. Date of the document suggested by Eqvtime Takaishvili was accepted in Georgian historiography (A. Shavkhelishvili).
Based on the comparative analysis of the historical documents under consideration, both compiled on the turn of the seventeenth to eighteenth century, we have come to the following conclusions: a) in our opinion, King Gorgasali mentioned in the document is Gurgaslan / Gorgaslan, the eighth son of King Erekle I. b) one can suppose that Gurgaslan / Gorgaslan, the eighth son of King Erekle I, rebelled against his father and announced himself the King of Kakheti under the support of the Tushetians. Another scenario is also possible: Gorgasali strove against the Iranians in coordination with his father for restoration of legitimate rights in Kakheti. c) we date the above two documents issued by King Gorgaslani to 1702-1709, instead of 1664-1675 as was accepted earlier. d) in difference from Eqvtime Takaishvili, we don’t think that Archil / Prince Archil mentioned in the above two documents was the son of King Vakhtang V. According to our cautious assumption, Archil was the son of King Gorgasali. d) Davit of Cheremi mentioned in the documents is yet unknown bishop of Cheremi Bishopric. We consider 1709 as the upper chronological limit of the bishop’s rule.
ქართული ისტორიული საბუთები საქართველოს ისტორიის შესწავლის თვალსაზრისით ერთ-ერთ უტყუარ წყაროს წარმოადგენენ. ისტორიულ დოკუმენტებში ცალკე ჯგუფს ქმნის ქვაზე შესრულებული იურიდიული აქტები.
წინამდებარე ნაშრომიც სწორედ ქვაზედ ამოღარულ ორ საბუთს ეხება, რომელიც 1901 წლის 23 იანვრის გაზეთ ცნობის ფურცელის 1362-ე ნომერში დაბეჭდა ექვთიმე თაყაიშვილმა, სათაურით ორი ქვაზედ დაწერილი გუჯარი, რომელიც, ავტორისავე თქმით, 1901 წლისათვის წერა-კითხვის გამავრცელებელ საზოგადოების წიგნთსაცავში ინახებოდა. სამწუხაროდ, ჩვენ აღნიშნული ორი საბუთის დღევანდელ ადგილმდებარეობას ვერ მივაკვლიეთ. როგორც ჩანს, ისინი 1901 წლის შემდეგ დაიკარგა. აქედან გამომდინარე, ამ გუჯრების ტექნიკურ აღწერილობის, მათი გადმონაწერისა და ასევე მათი ტექსტების გამართვისას ექვთიმესეულ ნაშრომს ვეყრდნობით.
X-XI საუკუნეების უცნობი ეპიგრაფიკული დიპლომატიკის ძეგლი მოხისის ღმრთაების ეკლესიიდან / An unknown inscription of X-XI cc. from the Mokhisi Church of Trinity
ირაკლი გელაშვილი / Irakli Gelashvili
თამაზ გოგოლაძე / Tamaz Gogoladze
ახალგაზრდა მეცნიერთა ცენტრი საქართველოს სიძველენი/ Center of Young Scientists Antiquities of Georgia
კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი / Korneli Kekelidze National Center of Manuscripts
სოფელი მოხისი მდებარეობს თეთრიწყაროს რაიონში, თრიალეთის ქედის სამხრეთ კალთაზე, ზღვის დონიდან 1360 მეტრზე. რთული კლიმატური პირობების გამო სოფელი დაცლილია, დიდთოვლობის დროს სოფლამდე მისასვლელი გზები (თუ შეიძლება ამას გზები ეწოდოს, რადგან მხოლოდ მაღალი გამავლობის ავტომობილებით შეიძლება გადაადგილება) იკეტება და სოფელი მოწყვეტილია გარესამყაროს მთელი ზამთრის განმავლობაში. მხოლოდ რამდენიმე ოჯახი ითვლება მუდმივ მაცხოვრებლად. სოფლის ჩრდილო-აღმოსავლეთ ნაწილს “აგარაკებს” ეძახიან, რადგან მხოლოდ ზაფხულობით ისმის მცხუნვარე მზეს გამოქცეულ დამსვენებელთა ჟრიამული. სწორედ “მოაგარაკეთა” ერთ-ერთ ოჯახში (თეიმურაზ ასლანიშვილი და თეა მწყერაშვილი) ყოფნის დროს მიაწოდეს ინფორმაცია აღნიშნული ტაძრის შესახებ ნაშრომის ერთ-ერთ ავტორს – ირაკლი გელაშვილს, რომელმაც ეკლესია 2015 წლის 10 ივლისს მოინახულა. იგი დაინტერესდა ტაძრის აღმოსავლეთ კედლეზე, სარკმლის თავზე, არსებული წარწერით. თბილისში დაბრუნების შემდეგ ერთობლივად (ირაკლი გელაშვილი, თამაზ გოგოლაძე) დავიწყეთ აღნიშნული ტაძრის შესახებ ინფორმაციის მოძიება. დავძებნეთ და შევისწავლეთ აღნიშნული მხარის შესახებ ბიბლიოგრაფია, თუმცა საინტერესოს თითქმის ვერაფერს მივაკვლიეთ. Continue reading X-XI საუკუნეების უცნობი ეპიგრაფიკული დიპლომატიკის ძეგლი მოხისის ღმრთაების ეკლესიიდან / An unknown inscription of X-XI cc. from the Mokhisi Church of Trinity
ერთი საინტერესო ცნობა ექვთიმე თაყაიშვილის პირადი არქივიდან სადგერისა და ჩითახევის ეკლესიამონასტრების შესახებ / An Account of Interest from the Private Archives of Eqvtime Taqaishvili about Sadgeri and Chitakhevi Churches
თამაზ გოგოლაძე / Tamaz Gogoladze
ახალგაზრდა მეცნიერთა ცენტრი საქართველოს სიძველენი/ Center of Young Scientists Antiquities of Georgia
კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი / Korneli Kekelidze National Center of Manuscripts
As it is known, in the 15th-16th centuries the feudal family of the Avalishvilis gained influence and power in Tory region (nowadays Borjomi Gorge). Sadgeri church of St. George was the center, as well as the burial church of these feudal lords. The surviving tombstones found in the church court belong to ecclesiastics and range in date from the 19th to 20th centuries. A question arises: if in the 15th and 16th centuries Sadgeri was the center and burial church of the Avalishvilies’ feudal family, why did not the tombs of the family representatives survive? The answer can be found in a letter preserved in the private archives of Eqvtime Taqaishvili (1863-1953) under the number 1983. The following is mentioned in the accompanying note: “This is how were the Georgian architectural monuments, churches and monasteries destructed during the Tsarism not only in remote regions, but even in the areas like the Borjomi Gorge, which was the property of the Great Duke Mikhail Nikolaevich and later on of Nikolai Mikhailovich, his son. A letter written by Vasili Taganashvili, a postman from Akhaltsikhe, shows how the history was wiped out. The letter was written by him in June 1911 and was addressed to me.”
Here follows the complete text of the letter:
M.Z.
What a disaster on our heads? What a misfortune has brought a croaking black raven? What do they want from a handful of people?… What have we done wrong or what is to be divided between us? That’s the point მ.ზ. On 25 of this month I was visiting Borjomi. I went to the spa park for strolling. This is what did I see there. Steward of the Great Duke had invited an archaeologist from Moscow, who had excavated graves of our ancestors in the village of Sadgeri. From there they have removed carved tombstones and bones. After that they have visited the Mtsvane Monastery at a distance of 9 versts from Borjomi, and have taken a large plaque off the wall. The plaque bears images of Georgian princes and is accompanied by an inscription in Georgian khutsuri script. They have transported it to the spa park. It still lies there. I have heard that they are going to take it to Russia. They also intend to excavate ancient fortresses and towers. Nobody can contradict them; moreover they are accompanied by police-officer and constables. They claim that this is the Great Duke’s estate, therefore they can act as they see fit. We don’t see the way out and await for your assistance.
Looking forward to your prompt reply.
Written by postman from Akhaltsikhe Vasili E. Taganashvili
25.VI.1911. Akhaltsikhe
My address is as follows: г. Ахалцихе почт. тел. контора В . Е. Таганашвили
After receiving this message, I sent a letter on behalf of the Georgian Society for History and Ethnography to the Great Duke and asked him to forbid his officials to act in this way. In his reply sent through Prince Mukhranski, the Great Duke wrote that he was not aware of the above actions, and that he had issued a strict order forbidding his officials to act in the same way” (Eqvtime Taqaishvili, #1983).
As we learn from the letter, Vasil Taganashvili, a postman from Akhaltiskhe, informed Eqvtime Taqaishvili about the poor state of Sadgeri and Chitakhevi monasteries. According to him, the ruler of Borjomi had invited an archaeologist from Moscow and had taken him to Sadgeri. From there they have removed carved gravestones and bones of the Avalishvilies. Based on the above letter, it is possible to state that till 1911 tombstones of the members of the Avalishvilies’ feudal family lay in the courtyard of the Sadgeri church. In 1911 these carvings were removed from the site and transported to the spa park of Borjomi. This is the reason for the lack of the Avalishvilies’ tombstones in the court of Sadgeri church.
We also learn from the letter that after finalizing work at Sadgeri, they have moved on to Mtsvane (Chitakhevi) Monastery from the wall of which they had taken off a large plaque with images of Georgian princes, accompanied by an inscription in asomtavruli script. The plaque and carvings were transported to the spa park in Borjomi.
According to Vasil Taganashvili, the above-mentioned individuals intended to transport the artifacts to Moscow. Vasil Taganashvili asked for Eqvtime Taqaishvili’s assistance. The latter had written a letter to Romanov, who had replied him through certain Mukhranski stating that he was unaware of these actions of his officials.
At the end of the 19th century and beginning of the 20th century, a number of foreign travelers have visited Borjomi. Taking this into consideration, I attempted to search for copies or notes concerning the inscriptions in diaries. To accomplish this task I worked at the Museum of local lore, history and economy, though did not find there anything of interest.
Thus, the above archive document contains important accounts about inscriptions of Sadgeri and Chitakhevi churches, which unfortunately vanished as a result of rivalry between members of the Royal family of the Romanovs and of the feudal house of the Avalishvilies.
როგორც ცნობილია, ავალიშვილთა ფეოდალური საგვარეულო XV-XVI საუკუნეებში დაწინაურდა ძველი თორის მხარეში (ახლანდელი ბორჯომის ხეობაში). აღნიშნული სათავადოს ცენტრი და შესაბამისად ფეოდალური საძვალე სადგერის წმინდა გიორგის სახელობის ეკლესია იყო. დღეისათვის სადგერის ეკლესიის ეზოში შემორჩენილი აქ მოღვაწე სასულიერო პირების საფლავის ქვების ქრონოლოგია მოგვიანო ხანით, კერძოდ, XIX-XX საუკუნეებით განისაზღვრება. ჩნდება ლოგიკური კითხვა – თუ XV-XVI საუკუნეების განმავლობაში ავალიშვილთა ფეოდალური სახლის ცენტრი სადგერი იყო და შესაბამისად საძვალე ეკლესიაც, სად გაქრა ამ პერიოდში მოღვაწე აღნიშნული ფეოდალური სახლის წევრთა საფლავები?
გიორგი გალატოზთა ზედა დამდეგის უცნობი წარწერა რუისის ღმრთისმშობლის ტაძრიდან / An Unknown Inscription of Giorgi, “the Overseer of Masons”, From the Church of the Mother of God in Ruisi
ირაკლი გელაშვილი / Irakli Gelashvili
ახალგაზრდა მეცნიერთა ცენტრი საქართველოს სიძველენი/ Center of Young Scientists Antiquities of Georgia
კორნელი კეკელიძის სახელობის ხელნაწერთა ეროვნული ცენტრი / Korneli Kekelidze National Center of Manuscripts
The Ruisi Church of the Mother of God lies in historical Shida Kartli (now the Kareli region), in the center of the village of Ruisi. The church is of interest from the viewpoint of epigraphy: there is a big number of both lapidary inscriptions and graffiti on its walls. These inscriptions deserve special study. Exactly the inscriptions of the Ruisi Church fall within the scope of my interest.
In June 2014 I visited the church for the first time. Several unknown graffiti were revealed. I made paleographic copies of both known and unknown inscriptions, some 30 outlines, and started to work on them. In near future these inscriptions will be published in a series of articles, thus introducing them into scientific circulation.
The present article concerns three construction inscriptions from the Ruisi Church, including an unknown inscription of Giorgi, “the overseer of masons”, which is first time introduced into the scientific circulation. I date this inscription to the 17th century. Giorgi mentioned in the inscription managed restoration work on the Ruisi Church complex carried out in 1660s-1670s on the commitment of Queen Mariam Dadiani. The paleographic copy of the inscription is first time published. The text is equipped with exhaustive apparatus criticus – archaeographic and paleographic descriptions.
Apart from that, I introduce paleographic copies of two more construction inscriptions into scientific circulation for the first time. These are King Aleksandre’s construction inscription and an inscription of Shalva, “the overseer of masons”. Texts of these inscriptions were published several times with minor inaccuracies. In the proposed article I suggest more precise readings of the above inscriptions.
სოფელი რუისი მდებარეობს ისტორიულ შიდა ქართლში, დღევანდელ ქარელის რაიონში, ქარელიდან 5კმ.-ზე, გორი ხაშურის საავტომობილო გზაზე. სოფელი მდიდარია ისტორიული ძეგლებით. შემორჩენილია ერთი ნასოფლარი, ექვსი ეკლესია და ერთი ღმრთისმშობლის ტაძრის კომპლექსი. სწორედ ეს უკანასკნელი წარმოადგენს ჩვენი კვლევის საგანს.
ღმრთისმშობლის ტაძრის კომპლექსი მდებარეობს სოფლის ცენტრში, მასში შედის ღმრთისმშობლის სახელობის ტაძარი, კოშკი-სამრეკლო და გალავანი. შუა საუკუნეებში აქ იყო მროველ ეპისკოპოსთა კათედრა. ღმრთისმშობლის ეკლესიაში მეფედ ეკურთხა გიორგი II (1072-1089). Continue reading გიორგი გალატოზთა ზედა დამდეგის უცნობი წარწერა რუისის ღმრთისმშობლის ტაძრიდან / An Unknown Inscription of Giorgi, “the Overseer of Masons”, From the Church of the Mother of God in Ruisi
Antiquites of Georgia 